Dorćolski Jevreji

Od oko dve hiljade godina svog postojanja, Beograd je pod srpskom upravom bio ukupno svega nesto više od dvesta godina, uglavnom poslednjih. Prvi srpski javni spomenik bio je podignut na nekadašnjem ustaničkom groblju, u današnjem Karađorđevom parku, 1848. godine, ,,U slavu i čest junacima za Otečestvo hrabro izginuvšim 1806. godine'' .

Da nije Kalemegdanske tvrđave, kapije Karla VI, dva turska turbeta, jedne džamije i još par starih austrijskih zgrada, neobavešteni posetilac Beograda mogao bi da zaključi dve stvari : prvo, da su u njemu oduvek živeli isključivo Srbi i, drugo, da je Beograd nastao u 19. veku. Zlurado su, dakle, zatrti svi tragovi Turaka, koji su u njemu boravili oko trista pedeset godina, Mađara, Bugara, Austrijanaca, Jevreja, Jermena, Dubrovčana, Cigana,

Nemaca, Rusa i mnogih drugih naroda koji su takođe u njemu ostavili kosti. U uništavanju spomenika kulture u Beogradu najvisše su učestvovali Turci i Austrijanci, rušeći jedni drugima sve što su za svojih vladavina podigli ; mračno su učestvovali Nemci i sramno Amerikanci, ali su Srbi ipak najkrivlji za svu ovu pustoš ; danas na Dorćolu ne postojij nijedna obnovljena zgrada iz 18. veka, da ne govorimo da niko i ne pomišlja da rekonstruiše i izgradi neku od preznačajnih starih građevina, neki karavan-saraj (recimo Mehmed- paše Sokolovića) ili han ili džamiju ili vrednu austrijsku zgradu. Naprotiv, jedna Bajrakli džamija, slučajno je preostala od preko osamdeset koliko ih je ukupno nekada bilo. Na Dorćolu je još i 1930. godine bila i Pirinčana, nekadašnji dvorac princa Aleksandra Virtemberškog, velika i slavna palata koja je sigurno mogla da se obnovi. (Srpska reč Pirinčana - koja asocira na neku zgradu u kojoj se prerađuje ili čuva pirinač - zanimljiva je zato što joj je prvi deo nastao od nemačke, poreklom latinske, reči princ, a drugi deo od arapske reči han, koja označava kuću.) Beograđani nemaju prezriv, nipodaštavajući i neodgovoran odnos samo prema tuđem nasleđu nego i prema svom.

Dorćol je kroz istoriju uglavnom bio nesrpski deo varoši i nastanjivali su ga Dubrovčani, Turci, Nemci, Jevreji, Cigani, a interesantno je da su svi oni bili utoliko siromašniji što su im kuće bile bliže Dunavu. Najsiromašnija je bila Jalija (jali na turskom znači obala), a najbogatiji je bioZerek (uzbrdica), deo od današnje Dušanove ulice nagore. Turski naziv Dort-jol znači četiri puta, četiri pravca, ali i četiri vetra - u davnim vremenima reč za pravac i vetar su katkad bile potpuno iste - i rvobitno se odnosio na raskrsnicu ulica 7. jula i Dušanove ; potom se naziv proširio deo između Dušanove ulice i Dunava ; danas je ovim imenom obuhvaćen prostor omeđen na severu Dunavom, na zapadu Kalemegdanom, na jugu ulicama Uzun Mirkovom i Vasinom, a na istoku Francuskom. Dunavsku mahalu - mahala na arapskom znači kvart - Turci su, a posle njih i Srbi, pogrdno zvali Čivutana, zato što su sve do kraja Prvog svetskog rata u njoj živeli pretežno Jevreji. Bilo je, naravno, i drugih naroda i ulice levo i desno od Vidinske (današnje Dušanove) dobijele su imena po njima : Grčka, Dubrovačka, Arnautska, Kotorska, Apotekarska (nastanjena Cincarima). Mahala je bila najlepša u onom svom delu koji je bio između Vidinske i Dunavske ulice, sa urednim prizemnim kućama i prostranim dvorištima, nalik na kakvu ušorenu prečansku varoš. Nastanjivali su je španski Jevreji, Sefaradi, mnogo brojniji od nemačkih Jevreja - Aškenaza (neke srpske reči kao što su burek, patišpanj, keva, španskog su porekla). Većina Jevreja je bila siromašna - bavili su se sitnim zanatima, preprodajom, kožom, a kue onih na Jaliji su često u proleće bile popavljene.

Jevrejska zajednica na Dorćolu bila je sva u kontrastima : malobrojna i velika bogatstva, naspram čestog i još većeg siromaštva ;  tihi i vrlo povučeni ljudi  postajali su izuzetno bučni u vreme verskih praznika, prolećnog Pasaha i zimskog Purima, na koji su dolazili i brojni Srbi. Učeni Jevreji su posle 1929. godine u novopodignutom Domu crkvene školske jevrejske opštine, u ulici 7. jula, organizovali predavanja sve samih najčuvenijih doktora nauka : Milutina Milankovića, Brane Petronijevića, Ivana Đaje, Ksenije Atanasijević, Mike Petrovića - Alasa, Vladimira Ćorovića, Nikole Vulića, Huga Klajna, Pauline Albale...

Posle nemačkih genocidnih četvorogodišnjih ubjanja i posle podlog američkog razaranja 1944. godine, malobrojni preživeli Jevreji - od oko dvanaest hiljada, koliko ih je ukupno bili, u životu je ostalo manje od deset posto. Njihovi malobrojni potomci, ali i svi Srbi, mogu da budu ponosni što su Jevreji, svojom marljivo vođenom prepiskom, posle 1540. godine Beograd učinili čuvenim gradom u čitavom tadašnjem jevrejskom svetu. (Ovo je ujedno i objašnjenje kako se u jednom starom sefardskom rukopisu, nastalom krajem 16. veka u Baeseloni, našao i jedan izgled Beograda, neprimećen u našoj stručnoj literaturi - mora da su ga beogradski Jevreji nacrtali i poslali u Španiju, a španski Jevreji precrtali u svoju knjigu o najpoznatijim evroazijskim gradovima.)

O životu dorćolskih Jevreja, između dva svetska rata, zabelezeno je dosta podataka ; zanimljiv je i onaj da su oko iščezle Jovanove pijace imali bezbroj radnjica sa galanterijskom i tekstilnom robom u kojima su se po bezobrazno niskim cenama snadbevali svi skromniji beograđani, a najpovoljnije oni koji bi u radnju ušli prvi, zato što su trgovci Jevreji smatrali da će da će da ih bije maler ako ne udovolje prvom kupcu.

Uspomena na dorćolske Jevreje danas je ouvana praktično jedino u nazivu Ulica jevrejska.